ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ - «Το ΙΝΓΚ είναι ο πατέρας της γενετικής στην Κύπρο»

Μια από τις σημαντικότερες ιατρικές εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών είναι η αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου DNA. Από τότε άλλαξαν πολλά όσο αφορά την μελέτη και την θεραπεία σπάνιων ασθενειών, με την κληρονομικότητα να κατέχει σημαντικό ρόλο. Όπως εξηγεί ο Γενικός Εκτελεστικός Ιατρικός Διευθυντής του Ινστιτούτου Νευρολογίας και Γενετικής Λεωνίδας Φυλακτού, οι καρποί της αποκωδικοποίησης έχουν αρχίσει να φαίνονται και ήδη έχουν γίνει βήματα προς την εξατομικευμένη θεραπεία. Ακολουθεί συνέντευξη που παραχώρησε ο Καθ. Φυλακτού, στον Πολίτη, με την ευκαιρία της παγκόσμιας ημέρας DNA.

Έχουν περάσει αρκετά χρόνια από τότε που έγινε η αποκωδικοποίηση του DNA. Από τότε πως άλλαξε το DNA μας και πως αυτό βοήθησε την γενετική και την ιατρική γενικότερα;

Η Παγκόσμια Ημέρα για το DNA είναι αρχικά για την ανακάλυψη της δομής του DNA. Από εκεί και πέρα άρχισε η εξέλιξη της γενετικής, αφού το DNA είναι το γενετικό υλικό το οποίο κληρονομούμε. Η γενετική εξελίχθηκε στο θέμα της μελέτης του γονιδιώματος, στην ανακάλυψη κληρονομικών ή γενετικών λαθών που προκαλούν ασθένειες, την αποκωδικοποίηση και συνάμα περεταίρω μελέτη του DNA όπως επίσης και στο θέμα των θεραπευτικών προσεγγίσεων, με την χρήση γενετικών τρόπων. Το Ινστιτούτο είναι ο πατέρας της γενετικής στην Κύπρο και αυτή την στιγμή είναι o οργανισμός που μεταξύ άλλων έχει την μεγαλύτερη ερευνητική υποδομή στην γενετική και στις βιοϊατρικές επιστήμες, βασιζόμενο στους τρείς πυλώνες των υπηρεσιών, έρευνας και εκπαίδευσης. Υπάρχουν νευρολογικές κλινικές που ασχολούνται με ασθενείς με κληρονομικές παθήσεις και με νευρολογικά προβλήματα, και εργαστήρια που διεξάγουν γενετικές εξετάσεις από δείγματα που παραπέμπονται από όλη την χώρα για κληρονομικές παθήσεις και υπάρχει επίσης στο τομέα των υπηρεσιών εργαστήριο το οποίο διεξάγει την δικανική γενετική ως μέρος της εγκληματολογίας.

Εξειδικευμένη φροντίδα

Όσο αφορά το θέμα των ασθενών, και ιδιαίτερα αυτών που πάσχουν από σπάνιες παθήσεις, μέσω της αποκωδικοποίηση του DNA πόσο κοντά ή μακριά βρισκόμαστε από την δημιουργία εξατομικευμένων φαρμάκων;

Είμαστε στην αρχή ενός μεγάλου δρόμου. Το DNA μας είναι πολύ πιο περίπλοκο από ότι ακούγεται. Οι πληροφορίες που περιέχει δεν αρκούν ούτως ώστε να αποφανθούμε πως λειτουργεί το γενετικό υλικό του ανθρώπου. Υπάρχει μεγάλη πολυπλοκότητα που συμπεριλαμβάνει μέσα και άλλα μόρια, όπως το mRNA , που είναι το επόμενο γενετικό υλικό που φτιάχνετε από το DNA, και οι πρωτεΐνες. Πιστεύω ότι οι καρποί της αποκωδικοποίησης ως προς την εξατομικευμένη προσέγγιση ασθενειών, θα αρχίσουν να φαίνονται σύντομα.

Γιατί ένας ασθενής επιλέγει να νοσηλευτεί στο Ινστιτούτο Γενετικής;

Πρώτα από όλα να αναφέρουμε ότι το Ινστιτούτο είναι στο ΓεΣΥ άρα μπορεί να έρθει με τον ίδιο τρόπο που μπορεί να πάει σε οποιοδήποτε άλλο νοσηλευτήριο. Το Ινστιτούτο είναι γνωστό για την τριτοβάθμια περίθαλψη την οποία προσφέρει αφού έχει εξειδικευμένα κέντρα όπως κέντρα για νευρομυϊκές ασθένειες, κινητικές διαταραχές, εξειδικευμένο κέντρο για την κατά πλάκα σκλήρυνση. Υπάρχει εξειδικευμένος θάλαμος νευρολογίας στον οποίο έρχονται οι ασθενείς για θεραπείες ή εξετάσεις.

Λάθη στο DNA

Το DNA τον Κυπρίων με ποιους άλλους λαούς, γειτονικούς ή όχι, μπορεί να συσχετιστεί;

Μελέτες στο Ινστιτούτο έχουν καταδείξει ότι το DNA των Ελληνοκυπρίων και των Τουρκοκυπρίων πάει πίσω στην αρχαία Κρήτη και υπάρχει συσχέτιση  με γειτονικές μεσογειακές χώρες, αλλά και με χώρες της Μέσης Ανατολής. Γίνονται τέτοιου είδους μελέτες καθώς το DNA μας μεταβάλλεται μέσα από τα χρόνια λόγω των μετακινήσεων του πληθυσμού.

Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν το DNA μας;

Ο ίδιος ο οργανισμός μας μπορεί να κάνει λάθη. Το DNA μπορεί να αλλάξει και από μόνο του κατά την διάρκεια της διαδικασίας  διπλασιασμού του μπορεί να γίνουν κάποια λάθη. Λάθη τα οποία μπορεί και να κληρονομηθούν, αλλά και που μπορούν να συμβούν κατά την διάρκεια της κύησης παραδείγματος χάρη όπου πολλαπλασιάζεται το DNA. Λάθη μπορεί να γίνουν και από εξωτερικούς παράγοντες, όπως η ακτινοβολία που μπορεί να τροποποιήσει το DNA και να προκαλέσει ασθένειες όπως είναι ο καρκίνος.

Μέσω φαρμάκων ή κάποιων σκευασμάτων που λαμβάνει ένας ασθενής μπορεί να τροποποιηθεί το DNA του;

Δεν υπάρχει κάποια σοβαρή ένδειξη για κάτι τέτοιο, συνεπώς θα πω όχι.

Άρα δεν ισχύει η θεωρία που λέει ότι τα  εμβόλια αλλάζουν το DNA μας;

Με βάση τις τρέχουσες τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται στα εμβόλια δεν υπάρχει πιθανότητα να τροποποιηθεί το DNA. Σε κάθε περίπτωση το ζητούμενο είναι η παραγωγή μιας πρωτεΐνης του ιού , η οποία διεγείρει το ανοσοποιητικό σύστημα με την παραγωγή αντισωμάτων. Τα εμβόλια νέας τεχνολογίας τύπου mRNA φτιάχνουν απευθείας αυτήν την πρωτεΐνη.

Εκτός από τα εμβόλια μια έννοια που κυριαρχεί εν μέσω πανδημίας είναι τα PCR τεστ τα οποία στην Κύπρο άρχισαν από το ΙΝΓΚ. Πόσο εύκολο ή δύσκολο ήταν για το Ινστιτούτο να προσαρμοστεί;

Είναι καλό όλο αυτό που γίνεται να το ενσωματώσουμε και μέσα στην γενετική γιατί ο κόσμος εξοικειώθηκε περισσότερο με την γενετική και το γενετικό υλικό. Ο συγκεκριμένος ιός έχει γενετικό υλικό RNA και εμείς εδώ στο Ινστιτούτο ως εργαστήριο αναφοράς, υπό την επίβλεψη της Καθηγήτριας Χριστίνας Χριστοδούλου, είμαστε οι πρώτοι που μπήκαμε στο αγώνα. Είχαμε ξεκινήσει την διερεύνηση πιθανών περιστατικών τουλάχιστο ένα μήνα πριν την ανακοίνωση του πρώτου κρούσματος, συνεπώς είμασταν έτοιμοι αρκετά πριν. Επίσης επειδή υπάρχει η τεχνογνωσία της γενετικής στο Ινστιτούτο ήταν αρκετά εύκολο να στήσουμε σε πολύ λίγο χρονικό διάστημα την μέθοδο.

Τα πρώτα PCR

Γίνονται και τεστ αντιγόνου στο Ινστιτούτο ή ασχολείστε μόνο με PCR;

Διεξάγουμε ερευνητικά ένα πρόγραμμα για τα αντισώματα που δημιουργούνται μετά από τις λοιμώξεις του κορωνοϊού με άτομα τα οποία έχουν νοσήσει. Παράλληλα, λοιπόν, με το διαγνωστικό, που πλέον γίνεται για σκοπούς ιχνηλάτησης,  τρέχουμε εδώ και κάποιους μήνες και αυτό το ερευνητικό πρόγραμμα. Σκοπός του προγράμματος είναι να δούμε πρώτα από όλα ποιοι έχουν αντισώματα, σε ποιο βαθμό, πόσα πολλά, και ποια είναι η διάρκεια τους.

Ενδέχεται δηλαδή κάποιος που έχει νοσήσει με κορωνοϊό να μην αναπτύξει καθόλου αντισώματα;

Σε κάποιες περιπτώσεις φαίνεται ότι από τα αποτελέσματα που έχουμε ενώπιον μας πολίτες που νόσησαν ήπια ενδεχομένως να μην έχουν αρκετά ή και καθόλου αντισώματα.

Επειδή υπάρχουν κάποιες αμφιβολίες, για το πως γίνεται η διαδικασία ανίχνευσης. Πόσο εύκολα μπορεί να γίνει επιμόλυνση ή κάποιο λάθος;

Η διαδικασία γίνεται μέσω της απομόνωσης του ιού. Στην συνέχεια πολλαπλασιάζεται ένα κομμάτι του γενετικού υλικού, στο οποίο γίνεται μια εργαστηριακή διαδικασία για να φανεί κατά πόσο υπάρχει ή όχι γενετικό υλικό στο δείγμα του ανθρώπου που πάρθηκε. Φυσικά και μπορεί να γίνουν λάθη και γι’ αυτό χρειάζεται εκπαίδευση και χρόνος για εξειδίκευση. Είναι φυσικά και το θέμα της πίεσης κάτω από την οποία μπορεί να γίνουν λάθη, αλλά στο εργαστήριο μας ακολουθούνται τέτοια πρότυπα και υπάρχει αρκετή συσσωρευμένη εμπειρία και η εξειδίκευση που θεωρώ ότι μειώνεται στο ελάχιστο η πιθανότητα λάθους.

Αγνοούμενοι και δικανική έρευνα

Όσο αφορά την ταυτοποίηση αγνοουμένων πόσο εύκολο είναι μετά από τόσα χρόνια, γιατί μιλάμε για πάνω από τέσσερις δεκαετίες, να γίνει η ταυτοποίηση;

Το πόσο εύκολο εξαρτάται από την ποιότητα του γενετικού υλικού το οποίο έχουμε. Υπάρχουν περιπτώσεις ψεκασμένων οστών κατά τις οποίες πολύ πιθανό να αλλοιώθηκε η ποιότητα του γενετικού υλικού. Εκεί τα πράγματα δυσκολεύουν αλλά σε γενικές γραμμές το DNA συντηρείται στον χρόνο. Ακόμη και αν έχουν περάσει σχεδόν 50 χρόνια το DNA συντηρείται. Εμείς τώρα ασχολούμαστε με το πρόγραμμα της Κυπριακής Δημοκρατίας για τους πεσόντες.

Το εργαστήριο αποτελεί όπως είπατε και εσείς μέρος της δικανικής ερευνάς και συμβάλει στην ανίχνευση εγκλημάτων και στην διαλεύκανση υποθέσεων. Ποιες από τις υποθέσεις που πέρασαν από κοντά σας θυμάστε χαρακτηριστικά;

Καθημερινά το εργαστήριο δικανικής γενετικής, υπό την επίβλεψη του Καθηγητή Μάριου Καριόλου ασχολείται με τα εγκλήματα και τις υποθέσεις της αστυνομίας, οι οποίες είναι πολλές και μπορεί να είναι από μια ληστεία μέχρι δολοφονία. Το Ήλιος, το Μαρί, η υπόθεση Μεταξάς, το διπλό φονικό στον Στρόβολο πριν από μερικά χρόνια με τον καθηγητή. Ειδικά οι περιπτώσεις όπως το Ήλιος και το Μαρί ήταν δύσκολες γιατί μιλάμε πρώτα από όλα για ένα αποτρόπαιο θέμα και ήταν αρκετά δύσκολο για όσους δούλευαν τότε μιας και είχαν να διαχειριστούν και το ψυχολογικό κομμάτι.

Εκπαίδευση και έρευνα

Πάμε τώρα λίγο στο θέμα της εκπαίδευσης. Το Ινστιτούτο προσελκύει και φοιτητές από το εξωτερικό;

Ναι φυσικά. Πρώτα από όλα αξίζει να αναφερθούμε στο γεγονός ότι το Ινστιτούτο έχει την δική του μεταπτυχιακή σχολή, στην οποία προσφέρουμε μεταπτυχιακά προγράμματα επιπέδου μάστερ και διδακτορικού, στους τομείς στους οποίους εξειδικεύεται το Ινστιτούτο . Άρα ο φοιτητής εδώ έχει το πλεονέκτημα ότι δεν μαθαίνει μόνο ακαδημαϊκά αλλά βλέπει και στην πράξη το πως εφαρμόζεται η σπουδή του ή το ερευνητικό πρόγραμμα με το οποίο θα ασχοληθεί. Αν και είμαστε μικρή σχολή προσελκύουμε φοιτητές από το εξωτερικό και από την τουρκοκυπριακή κοινότητα.

Από ό,τι βλέπω ασχολείστε και με θέματα όπως είναι ο καρκίνος. Πρόσφατα δημοσιεύσατε μια μελέτη για τον καρκίνο του μαστού που συσχέτιζε την κληρονομικότητα με τον καρκίνο του μαστού. Μετά την ολοκλήρωση της μελέτης τι γίνεται;

Όπως είπα πριν ότι είμαστε στην αρχή ενός μεγάλου δρόμου για την εξατομικευμένη περίθαλψη το ίδιο συμβαίνει και με την αντιμετώπιση ασθενειών. Είναι ένα μεγάλο βήμα το να μπορείς να εμπλουτίσεις τις γνώσεις σου για το πως τα γονίδια προκαλούν ή συνδέονται με ασθένειες, σίγουρα αυτές οι μελέτες στην πράξη δείχνουν ότι δημιουργούνται νέες μέθοδοι διάγνωσης, άρα οι καρποί των ερευνών μπαίνουν μετά στην κλινική πρακτική. Το Ινστιτούτο μέσα από τον συνδυασμό της έρευνας μαζί με τις υπηρεσίες μπορεί να αναβαθμίζει συνεχώς τα όσα προσφέρει στον ασθενή.

Εξ όσο γνωρίζω γίνεται και μια προσπάθεια επέκτασης του Ινστιτούτου. Το νέο κτίριο που θα αξιοποιηθεί είναι για σκοπούς εκπαίδευσης;

Η επέκταση αφορά το μεγαλύτερο αναπτυξιακό πρόγραμμα που έγινε από την ίδρυση του Ινστιτούτου, με το νέο κτίριο να είναι έτοιμο σε 3 χρόνια. Πρόκειται για την δημιουργία ενός νέου ξεχωριστού κτιρίου που θα συνδέεται με το υφιστάμενο. Ο κύριος σκοπός του κτιρίου είναι η επέκταση των ερευνητικών δραστηριοτήτων πάνω σε τομείς που ενδιαφέρουν το Ινστιτούτο. Παράλληλα μιλάμε και για τεχνολογική αναβάθμιση του Ινστιτούτου μέσω του νέου εξοπλισμού ενώ μέσα από την μεταφορά κάποιων εργαστηρίων του υφιστάμενου κτιρίου στο νέο θα δημιουργηθεί και χώρος για αναβαθμίσει των υφιστάμενων υποδομών, συμπεριλαμβανομένων των χώρων όπου φιλοξενούνται ασθενείς. Ήδη προγραμματίζεται να γίνει επέκταση του υφιστάμενου κτιρίου μέσα από την δημιουργία νέας πτέρυγας για να μπορεί να αναβαθμιστεί από τώρα ο χώρος των ιατρείων και των ασθενών. Τελευταία έχουμε ενσωματώσει και τον τομέα της βιοπληροφορικής, η οποία λόγω των πολλών δεδομένων που μαζεύονται από το γενετικό υλικό χρειάζεται για την ανάλυση και την μετάφρασή τους.

H συνέντευξη στη δημοσιογράφο Άντρια Γεωργίου, δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Πολίτης το Μεγάλο Σάββατο 1η Μαΐου 2021.