ΑΡΘΡΟ, Ηγετικές μορφές και γενετική

Ηγετικές μορφές και γενετική

Οι πλείστοι των χαρισματικών ηγετών διακατέχονται από συγκεκριμένες διαταραχές της προσωπικότητας, οι οποίες τούς προσδίδουν τις ικανότητές τους. Η ελαφρά αυτή ψυχοπαθολογία φαίνεται να υποβοηθά και στην εκδήλωση της εξαίρετης τους δράσης. 

Ορμώμενος από πρόσφατες εξελίξεις στις νευροεπιστήμες και την γενετική, εισηγούμαι στο βιβλίο μου Madness and Leadership: From Antiquity to the New Common Era* ότι οι ηγετικές ικανότητες που τους χαρακτηρίζουν αποτελούν εξελικτικές προσαρμογές οι οποίες αναπτύχθηκαν ούτως ώστε να  μεγιστοποιηθούν οι δυνατότητες επιβίωσης και αναπαραγωγής, που αποτελούν τους δυο βασικούς σκοπούς όλων των έμβιων όντων, στα πλαίσια κοινωνικής συνοχής. Επομένως ο ανερχόμενος ηγέτης πρέπει να προωθεί, ή τουλάχιστον να φαίνεται ότι προωθεί, τους δυο αυτούς σκοπούς για την επίτευξη των οποίων η ανάδειξη του βασίζεται σε βιολογικές διαδικασίες, και επομένως κληροδοτούνται, όπως ακριβώς παρατηρούμε στο ζωικό βασίλειο όπου οι αρχηγοί αναδεικνύονται βάσει βιολογικών/γενετικών αρχών. Κατ’ επέκταση, οι οπαδοί των ηγετών σε μια ομάδα, όπως συμβαίνει και στο ζωικό βασίλειο, αναλαμβάνουν το ρόλο τους επίσης βάσει βιολογικών αρχών. 

Τα χαρακτηριστικά που συνθέτουν τις προσωπικότητες μας, περιλαμβανομένων και των τάσεων για ανάληψη εξουσίας, βασίζονται σε γενετικά δρώμενα τα οποία είτε κληρονομούνται είτε αποκτώνται βάσει εμπειριών. Η νευροεπιστήμη μας διδάσκει ότι το περιβάλλον (και οι εμπειρίες) δρουν επιγενετικά δημιουργώντας αλλαγές οι οποίες διαφοροποιούν την έκφραση του DNA μας χωρίς να αλλάζουν την δομή του.  Οι αλλαγές αυτές είναι δυνητικά κληρονομήσιμες. 

Προκύπτει επομένως ότι η διαδικασία ανάδειξης των ηγετών μας εκρέει από βιολογικές αρχές οι οποίες αναπτύσσονται γενετικά ή ακόμα και μέσω επιγενετικών παραγόντων.  Σε διαφορετική περίπτωση η επιβίωση του είδους μας διακυβεύεται επικίνδυνα.   Το βιβλίο προτείνει, και ευελπιστώ να καταδεικνύει, ότι συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας ευνοούν  την ανάδειξη των ηγετών μας σε σχέση με άλλα τα οποία μπορούν μεν να παρέχουν πρόσφορο έδαφος σε ανερχόμενους ηγέτες, χωρίς όμως και να τους προσδίδουν τα εφόδια να επιδείξουν αποτελεσματική ηγεμονία. Για παράδειγμα, ένα άτομο με εξαρτώμενη προσωπικότητα δεν κατέχει τα ίδια εφόδια για την ανάδειξη ηγετικών ικανοτήτων σε σύγκριση με κάποιο που είναι εξωστρεφές. Μελετώντας διακεκριμένους ιστορικούς ηγέτες κατέληξα στο συμπέρασμα ότι μια ήπια μορφή παράνοιας είναι εκείνο το χαρακτηριστικό που χρειάζεται ένας ηγέτης τόσον για να προσελκύσει οπαδούς, όσον και για να επιδείξει αξιοσημείωτες αλλά και αποτελεσματικές ηγετικές ικανότητες. Ο τύπος της προσωπικότητας αυτής συνδυάζει χαρακτηριστικά όπως η εξωστρέφεια (και η τάση να εκδηλώνεται όταν απειλούνται οι πεποιθήσεις του), η εκπληκτική ικανότητα χρήσης της γλώσσας,  και η χαρισματική προσωπικότητα. Επί πλέον,  ο παρανοϊκός έχει την ικανότητα να εκφράζει και να εξωτερικεύει τις ενδόμυχες ανησυχίες και επιθυμίες των οπαδών του και έτσι εκπέμπει την εικόνα του πραγματικού ηγέτη.  

Το φλέγον ερώτημα φυσικά είναι ο βαθμός της παράνοιας που χρειάζεται ο ηγέτης για να καθίσταται αποτελεσματικός. Ένα άτομο με μηδενική ή ελάχιστη παράνοια είναι αναποφάσιστο και αναποτελεσματικό. Από την άλλη, η παράνοια σοβαρού βαθμού περιθωριοποιεί το άτομο λόγω αυτής της ψυχοπαθολογίας. Το ηπίως παρανοϊκό άτομο που εμφανίζεται σε συγγενείς ατόμων που διακατέχονται από σοβαρού βαθμού παράνοια, όπως για παράδειγμα η σχιζοφρένεια, επιτρέπει σε ηγέτες και τους οργανισμούς τους να επιτύχουν τους σκοπούς τους. Υπάρχει πληθώρα ιστορικών παραδειγμάτων αξιόλογων ατόμων που είχαν ψυχωσικά μέλη στις οικογένειες τους. Ο Αϊνστάιν είχε υιό με σχιζοφρένεια. Η διάνοια και η τρέλα φαίνεται ότι συναντιόνται στις ίδιες οικογένειες!  Μεταφέροντας το γεγονός αυτό περαιτέρω, εκτιμώ ότι η σχιζοφρένεια, μαζί με άλλες σχετικές ψυχωσικές παθήσεις, είναι η ασθένεια που μας έκανε ανθρώπους προμηθεύοντας μας με συγγενικά τους άτομα που έχουν ήπιες μορφές ψυχοπαθολογίας και τα οποία υπερέχουν στις τέχνες, την λογοτεχνία, πολιτική, θρησκεία, ηγεσία κ.λπ. Αυτά τα άτομα καθορίζουν την κουλτούρα μας και την «ανθρωπιά» μας ενώ τα θεωρούμενα «φυσιολογικά» άτομα που προέρχονται από τυπικές οικογένειες δεν είναι προικισμένα με ηγετικές ικανότητες, αν και  αποτελούν κατάλληλους οπαδούς.

Μια άλλη συμβολή της σχιζοφρένειας είναι η ανάπτυξη της γλώσσας, η οποία μας συνδέει με το παρελθόν μας και το μέλλον και ενισχύει την ανάπτυξη της κουλτούρας και του πολιτισμού. Προς υποστήριξη του ρόλου αυτής της μοναδικά ανθρώπινης ασθένειας, είναι το γεγονός ότι η σχιζοφρένια εμφανίζεται σε όλες τις κοινωνίες, του παρελθόντος και του παρόντος, με σταθερή συχνότητα παρά τις τραγικές συνέπειές της· μόνο για το λόγο αυτό θα έπρεπε να είχε εξαλειφθεί κατά την εξέλιξη μας, ωστόσο εξακολουθεί να υφίσταται, ακριβώς επειδή προωθεί και διατηρεί τα απαραίτητα χαρακτηριστικά για την επιβίωση και τον πολιτισμό όπως προελέχθη.

Υπερβολικού βαθμού παράνοια οδηγεί τελικά στην καταστροφή, όπως το παράδειγμα του Αδόλφου Χίτλερ επισημαίνει σαφώς. Ο Winston Churchill ήταν επίσης παρανοϊκός, αλλά σε ήπιο βαθμό, αρκετό ακριβώς για να προβλέψει τους κινδύνους που παραμόνευαν από την Γερμανία και να προετοιμάσει κατάλληλα την άμυνα του έθνους του. Η ακεραιότητα του χαρακτήρα αναδεικνύεται ως ένα άλλο βασικό συστατικό για τις επιτυχείς ηγετικές ικανότητες ενώ η απουσία της προωθεί την αποτυχία.

Ανάλογα με την ομάδα ανθρώπων, τις ιστορικές τους συγκυρίες και τα τρέχοντα προβλήματα, αναδύεται μια δυάδα ηγέτη-οπαδών. Οι ηγέτες ξεχωρίζουν επειδή δεν αποτελούν «τυπικά» μέλη της κοινωνίας τους και τους χαρακτηρίζει μια απόκλιση από την αναμενόμενη για την ομάδα τους συμπεριφορά. Οι οπαδοί τους από την άλλη πλευρά τους επιτρέπουν να αποκλίνουν από τις νόρμες προκειμένου να επιτύχουν τους στόχους τους και να ξεπεράσουν τις όποιες αντιξοότητες. Μετά τα τραγικά γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου στη Νέα Υόρκη, οι Αμερικανοί ήταν πιο δεκτικοί στην ανάμειξη της κυβέρνησης τους στην ιδιωτική τους ζωή προκειμένου να ενισχυθεί η ασφάλεια τους. Οι Ευρωπαίοι σταδιακά επιτρέπουν στις δικές τους κυβερνήσεις να παρακολουθούν τη ζωή τους προκειμένου να καταπολεμήσουν την τρομοκρατία.

Η παρανοϊκή προσωπικότητα αντιπαραβάλλεται με άλλους τύπους ηγετών που μακροπρόθεσμα δεν είναι αποτελεσματικοί: Εκείνη του ναρκισσιστή που είναι συντονισμένος με τον εαυτό του, και όχι τους οπαδούς του, που τελικά αποτυγχάνει: Του ψυχοπαθούς, με ροπή προς το ψεύδος και τον δόλο, καθώς επίσης και την παντελή έλλειψη κοινωνικής μέριμνας και συνείδησης των πράξεων του, που τελικά φέρνει την καταστροφή στους οπαδούς του. Φαινόμενα όπως εκείνο της Barings Bank εξηγούνται λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις προσωπικότητες των στελεχών που εμπλέκονται στις ηγετικές τους βαθμίδες.  Η ρευστότητα σε μια κοινωνία, οι απειλητικές εξελίξεις και οι κίνδυνοι που διατρέχει αποτελούν ευνοϊκό κλίμα για την άνοδο χαρισματικών και μεσσιανικών ηγετών που είναι συντονισμένοι με τις ανησυχίες και τους φόβους των οπαδών του.  Έτσι μπορούμε να εξηγήσουμε απρόβλεπτες επιλογές ψηφοφόρων όπως το Brexit και η εκλογή του κ. Trump.  

Μέσω καθοδήγησης και προσωπικών εμπειριών, οι άνθρωποι μπορούν να αναπτύξουν την ικανότητα να επιτελούν ηγετικές πράξεις. Και όσο πιο κοντά είναι προσωπικότητά τους με τα χαρακτηριστικά που ευνοούν την ανάδειξη των ηγετών, και αναπτύχθηκαν πιο πάνω, τόσο πιο επιτυχής θα είναι ένας ηγέτης.

Καθ. Σάββας Παπακώστας
Διευθυντής Νευρολογικής Κλινικής Β

*Madness and Leadership: From Antiquity to the New Common Era, από τον Εκδοτικό Οίκο Edward Elgar Publishing, Cheltenham, Ηνωμένο Βασίλειο και  Northampton, MA, USA. ISBN 978 1 78471 957 9 )